Η Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά, το σύμβολο του Ποντιακού Ελληνισμού, χτίστηκε στο όρος Μελά κοντά στην Τραπεζούντα, το 386μ.Χ. από δύο Αθηναίους μοναχούς, τον Βαρνάβα και τον Σωφρόνιο.
Μετά από την αποκάλυψη της Παναγίας, οι δύο μοναχοί οδηγήθηκαν στις απάτητες βουνοκορφές του Πόντου και ίδρυσαν το μοναχικό της κατάλυμα. Εκεί, σε υψόμετρο 1063 μέτρων μεταφέρθηκε η εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας, την οποία, πάντα κατά την παράδοση, εικονογράφησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Θα ανέβουμε “σου Μελά την Παναΐαν” έλεγαν οι Πόντιοι κι έτσι επικράτησε το όνομά της, “Παναγία Σουμελά”.
Η μονή είχε την στήριξη των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, αλλά και των Σουλτάνων κατά την Τουρκοκρατία, η βάρβαρη συμπεριφορά όμως των Νεότουρκων και Κεμαλικών είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή της, το 1922.
Το 1930, στο πλαίσιο της βελτίωσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων, ο Τούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού επισκέπτεται την Αθήνα, όπου και συναντάται με τον Έλληνα πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Δέχεται τότε μια αντιπροσωπεία από την Ελλάδα να πάει στον Πόντο και να παραλάβει τα σύμβολα του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας.
Για 20 χρόνια η εικόνα της Παναγίας φιλοξενείται στο Bυζαντινό Mουσείο της Aθήνας. Πρώτος ο Λεωνίδας Ιασωνίδης, υπουργός Προνοίας της κυβέρνησης Ελ.Βενιζέλου, πρότεινε το 1931 τον επανενθρονισμό της Παναγίας Σουμελά σε κάποια περιοχή της Eλλάδας. Το 1951 ο Kρωμναίος οραματιστής και κτήτωρ, Φίλων Κτενίδης,έκανε πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων, με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου στην Καστανιά της Βέροιας.
Το 1992 ο Πόντιος ευπατρίδης Ισαάκ Λαυρεντίδης μετέφερε στον τότε πρωθυπουργό Κων. Μητσοτάκη την επιθυμία των Ποντίων να μεταφερθεί η εικόνα της Παναγιάς στο μοναστήρι.
Έτσι, τα τρία ιερά κειμήλια που είχαν φέρει το 1931 από τον Πόντο, μετά από εξήντα χρόνια στο Βυζαντινό Μουσείο, μεταφέρθηκαν με εντολή του τότε πρωθυπουργού Κ.Μητσοτάκη στη Μονή. Με τιμές αρχηγού κράτους υποδέχθηκαν στο μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο, την εικόνα της Παναγίας, τον σταυρό του αυτοκράτορα Εμμανουήλ Κομνηνού και το Ιερό Ευαγγέλιο του πατρός Χριστοφόρου, δώρο του αυτοκράτορα Δαυίδ του Κομνηνού.
Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου χιλιάδες επισκέπτες, Πόντιοι και μη, επισκέπτονται την Παναγία Σουμελά για να προσκυνήσουν και για να παρακολουθήσουν τις εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται στους χώρους έξω από την εκκλησία. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αποτελεί παράδοση μέρες πριν τον Δεκαπεντάγουστο , πολύς κόσμος να κατασκηνώνει στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ της εκκλησίας και της Καστανιάς.
